Gəncənin şəhər kimi formalaşmasına dair müxtəlif fikirlər var. Bəziləri şəhərin yaranmağını eramızdan əvvəlki dövrə aid edirlər, əksəriyyəti isə - orta əsrlərin əvvələrinə.
     Şəhərin tarixindən danışarkən yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, o içtimai- iqtisadi və mədəni mərkəz kimi yaranmışdır. Gəncəni Azərbaycanın digər şəhərləri kimi ( Qəbələ, Naxçıvan, Şəki, Şamaxı ) əlverişli cografi yerləşməsinə malik və sonralar şəhərə çevrilmiş yaşayış məskəni kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Gəncənin yaşının sübutu kimi 656-661 illərdə hakimiyətdə olan Xəlif Əli ibn ƏbuTəlibin dövründə yaşamış Comərd qəssabı haqqında olan rəvayətləri və onun türbəsini saymaq olar. O zaman, Gəncənin əhalisinin əsasən büdpərəst olmasına baxmayaraq, o Məhəmməd peyğəmbərin dinini gizli qəbul etmişdir.Kiminsə dinini gizlicə dəyişməsi, hələ o vaxtlar Gəncənin siyasi hakimiyyətinin və nüfuzlu rühani idarəsinin olmasını və şəhərin artıq formalaşdığını göstərir. Deyilənlərə görə, Comərd qəssab tərəzi işlətməyən qəssab "Ya Əli" deyərək əti doğrayardı və heç bir sakin ətin əksik gəlməsinə şikayət etməmişdir.
     Hələ 40- cı illərdə, arxeoloji qazıntılar zamanı, tədqiqatlar belə bir fikirə gəlmişlər ki, Gəncənin ərazisində yaşayış məskəni hələ eramızdan əvvəl var idi . Gəncə toponomik anlamında da həmçin fikir ayrılıgı mövcuddur. Toponim (ərəblərdə- "Cənza", ermənilərdə-"Gaznak", gurculərdə- "Gəndza" ) pəhləvi sözu kimi qəbul edilirdi və "xəzinə, məhsul ambarı" mə'nasını daşıyırdı . Bu izahların heç birinin elmi əsası yoxdur. Reslərə görə, bu termin azərbaycan dilinə məxsusdur. Başqa bir fikirə əsasən, bu termin Gancak tayfasının adı ilə baglıdır, və bu həqiqətə daha yaxındır. Bu tayfanın mövcud olması elmlə artıq subuta yetirilmişdir. Orta Asiya tarixçiləri subut etməyə çalışırlar ki, onlar bu tayfanın törəmələridilər. VII-ci əsrin birinci yarısında Gəncə farslar, ikinci yarısında isə ərəblər tərəfindən dagıdılmışdır. VII-ci əsrin sonunda şəhər ərəbləə xəzərlər arasında döyuş meydanına çevrilmişdir . "Dərbəndnamə"- də qeyd edilir ki, VII-ci əsrin əvvəlində və VIII-ci əsrin əsrdə Azərbaycan ərazisi dəfələrlə yuruşlərə mə'ruz qalmışdı, və bunun nəticəsində Gəncə də ziyan çəkib. Arranın paytaxtı olan Bərdə şəhərindən sonra Gəncə beynəlxalq ticarətdə muhum rol oynamaga başlayır, burada tez-tez karvanlar dayanır. Dövruyyədə ərəb dinarı və dirxəm işlənirdi.
       X əsrdən başlayaraq, yəni Bərdə paytaxt simasını itirəndə, Gəncə ölkənin içtimai- iqtisadi və mədəni həyatında muhum rol oynamaqa başlayır. Şəhərin həyatında ticarət və sənətkarlıq muhum yer tutur. Sənətkarlıgın ikişafı uçun burada iqtisadi potensial var. Gəncənin yaxınlıgında yerləşən dəmir, mis və kvars mə'dənləri sənətkarları xammalı ilə tə'min edirlər.
       Gəncənin ölkənin paytaxtı kimi formalaşarkən hərbi muqavimətin artırılmasına xususi diqqət yetirilirdi. Artıq bu dövrdə qala divarları tikilmiş, onların ətrafında xəndəklər qazılmışdı.
Bu şəkildə vaxtılə əzəmətli və sarsılmaz Gəncə qalasının qalıqları təsvir olunub . Ön planda qalanın cənub -şərq sissəsinin künc ..... və qala divarının qalan hissəsini jörmək olar, dijər ...... təxminən 600 metrlik məsafədə qırmızı işarələnmiş sahədədir. Qalanın divarı Gəncəçayın axını boyu tikilmişdir. Öz zamanlarında qala üçün daha bir müdafmə xətti olan çay, bu günlərdə onsuzda uçmuş qala divarlarını daha da yuyub aparır.

     IX-X-cu əsrlərdə xilafətin zəifləməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda mustəqil Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Fəvvadilər feodal dövlətləri yaranmaga başlamışlar. Səlarilərin əlində olan Gəncə X-cu əsrin ortalarında Şəddadilərin paytaxtı oldu. İ Fədlunun ( 895-1030) dövrundə Gəncə daha da möhkəmləndi. Şəddadilər burada qala, saraylar, körpulər, karvansaraylar tikdilər və pul kəsməyə başladılar. Şəhər ətrafında yeni, daha möhkəm qala tikildi.
      1063-cu ildə dəmirçi İbrahim Gəncənin məhşur qapısını düzəltdi. Gəncə iri bir mərkəzə çevrilərkən onun ərazisi böyuyur, yeni ticarət və sənaye məhəlləri tikilir. İpək və ondan hazırlanan mə'mulatlar nəinki yerli, hətta xarici bazarların alıcıların diqqətini cəlb edirdi. Gəncə həmçin dini mərkəz hesab olunurdu. Belə ki, alban katalikosun igamətgahı Bərdədən Gəncəyə köçürülmüşdür. Qətrap Təbrizi bu dövr haqqında belə yazır: "İndi Gəncə cənnət diyarına çevrildi".

      XI əsrin ortalarında Azərbaycan səlcuqların hücumlarına mə'ruz qalmışdır. Təbrizi zəbt etdikdən sonra I Toğrul (1038-1068) 1054-cü ildə Gəncəyə doğru irəlilədi. Gəncə hakimi Şavir Toğrul bəyin vassalı olmağa razılaşdı. O, Toğrul bəyə qiymətli hədiyyə təqdim etdi və onun adına xütbə oxundu. Səlcuqların hücumları kəsilmirdi. XI əsrin 70-ci illərində Şəddadilər hökmdarı III Fədlun müharibə aparmağın mənasızlığını görüb təslim oldu, lakin bir müddətdən sonra əlverişli şəraitindən istifadə edərək yenidən hakimiyyətə qayıtdı. 1086-cı ildə Səlcuq hökmdarı Məlikşah (1072-1092) sərkərdə Buğayı Gəncənin üstünə yolladı. Yerli əhalinin güclü müqavimətinə baxmayaraq Səlcuqlar şəhəri zəbt etdilər. Döyüş zamanı Gəncə hökmdarı III Fədlun əsir düşmüş, və beləliklə 100 ildən artıq hökm sürmüş Şəddadilər sülaləsinin hökmdarlığına son qoyulmuşdur. Gəncənin idarəsini Məlikşah öz oğlu Qiyas Əd-din Tapara e'tibar etdi. Qiyas Əd-din Tapar sultan (1105-1117) seçildikdən sonra da igamətgahı Gəncədə yerləşən əsas Səlcuq hökmdarlardan biri idi. XII əsrin birinci yarısında Gəncəyə bir neçə dəfə gürcülər hücum etmişlər. Buna cavab olaraq Səlcuq qoşunları Gürcüstana hücum etdilər və onu qarət etdilər.
     Gəncə ilə bağlı başqa bir hadisə - 25 sentyabr 1139-cu il tarixdə baş vermiş güclü zəlzələ idi. Kirakos Qəndzakesi yazırdı: "Â…Dağ və düzü duman və buludlar bürümüşdü, dəhşətli zəlzələ baş vermişdir. Gəncə dağıldıÂ… Nəticədə Kəpəz dağı uçmuş və təpələrdən axan xırda çayların qarşısını kəsmişdir və göl əmələ gəldi." Müəllif, dicər yeddi göl barəsində yazmağı unudub və ya o vaxtı onlar barəsində mə'lumatı olmayıb. Bunlar təkraredilməz gözəlliyi olan Maralgöl, Ceyrangöl, Ördək gölü, Zəligölü, Ağ göl, Qara göl və Şamlıgöl kimi göllərdir.
      Şəhərin dağılmasından və hökmdarın şəhərdə olmamasından istifadə edərək gürcü feodalları hücum etmiş, çoxlu qənimət əldə etdilər və Gəncənin məhşur qapısını apardılar. Azərbaycanını maddi mədəniyyətinin abidəsinin qalıqları nəzəriyyətsizlik və yararsız vəziyyətindən indi də Gürcüstan Respublikasının Qelet monastırındadır.
      Uzun-uzadı daxili feodal müharibələr Səlcuq dövləti zəiflətdi. Bu yerli feodalların güclənməsinə və yeni dövlətlərin yaradınmasına şərait yaratdı. Onlardan biri Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən yaradılmış Atabəylər dövləti idi. Gəncə bu dövlətin Arranda mərkəzi oldu. XII əsrin əvvəli - XIII əsrlər Gəncənin Atabəylər dövlətinin ikinci paytaxtının çiçəklənmə dövrü adlandırmaq olar, çünki onun mə'lumatları ölkədən çox uzaqlarda məhşur idi və o, "Arran şəhərlərin anası" səviyyəsinə qalxmışdır. Burada hazırlanan və "Gəncə ipəyi" adlanan parça qonşu ölkələrin və Orta şərq bazarlarında yüksək qiymətləndirilirdi . Sənətkarlıqla bərabər Gəncədə əkinçilik, bağbançılıq və maldarlıq geniş inkişaf almışdır. Adı mə'lum olmayan müəllif öz əsərində "Əcaib od-dünya" yazırdı ki, "əhali ilə sıx məskunlaşmış Arranın bu böyük paytaxt şəhəri güclü möhkəmlənmiş qala divarları ilə əhatə olunub. Gəncə ağaclarla dolu idi. Burada hər cür meyvələr var idi. Başqa şəhərlərə atlas, parça, pambıq, ipək və başqa mallar aparırdılar. Əhalisi mərd idi, yaxşı ox atırdı."

      Göstərilən dövrdə Gəncə Azərbaycanın mədəni inkişafında mühüm rol oynayıb. Məhz bu şəhərdən çıxmış alim və şairlərin əsərləri bütün dünyada şöhrət qazanmışdır.

Bu mövqeydən Məshəti Gəncəvinini yaradıcılığını xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. O öz zəmanəsinin dahi şairəsi olduğu üçün xalq arasında böyük nüfuz və hörmətə layiq idi. Artıq dünya şöhrəti qazanmış, Azərbaycanın dahi şairi Nizami Gəncəvi , məhz bu dövrdə Gəncədə yaşayıb və yaratmışdır. Onun "Xəmsə" si dünya ədəbiyyatın nadir incilərindən hesab olunur. Bu barədə Bertels yazırdı:"Nizami özünün ilahi sehikarlığı ilə özünü bəşəriyyətə tanıtdırdı".

      XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan monqolların işxalına məruz qaldılar. Onlar ilk yürüşləri zamanı (1220) gözəl müdafiə olunmuş Gəncəni tuta bilmədilər. 1225-ci ildə Azərbaycan yenidən Cəlaləddinin yürüşünə məruz qaldı, hansı ki, bir-birinin ardınca Azərbaycanın şəhərlərini işxal etdi, o cümlədən Gəncəni. Bu işxal Atabəylər dövlətinin arutu ilə nəticələndi.
     Cəlaləddinin yerlərdəki mə'murlarının zülmü və azğınlığının nəticəsində 1231-ci ildə Gəncə əhalisi xarici işxalcılara qarşı üsyana qalxdı. Üsyancılar şəhər hakiminin sarayını dağıdıb, bütün əyanları öldürdükdən sonra varlıları bir neçə ay onlara təzminat verməyə məcbür etdilər. Bu üsyan da yatırıldı. Bu üsyanın başcısı sənətkar Bəndər və onun 30 ən fəal silahdaşı ölümə məhkum edildilər(10,32-33). 1231-ci ildə şəhəri mühasirəyə alan monqollar güclü müqavimətə rast gəldilər. Bütün bunlara baxmayaraq, işxalçılar şəhəri tutub, yerli əhaliyə qarşı amansız divan tutub şəhəri qarət etdilər. Şəhər uzun müddət inkişafdan dayandı. Şəhərin bərpası və inkişafı üçün icazə yalnız 1235-ci ildə verildi.

     XIII əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan Hülakilər dövlətinə daxil oldu. Hülakilər dövlətinin başçısı və onun idarəçisi Hülaki Xan (1256-1265) idi. 80-ci illərdə Azərbaycan Əmir Teymurun işğalına məruz qaldı. Ölkə Teymur və Toxtamış xan arasında döyüş sahəsinə çevrildi. Teymurun Gürcüstana hücümu zamanı Gəncə hərbi məntəqə rolunu oynayırdı. Teymurun Azərbaycana yürüşü dəhşətli fəlakətlərlə nəticələndi. XVI əsrin əvvəllərində yeni dövlət, Səfillər dövləti yarandı.I Şah İsmayıl tərəfindən yaranmış dövlətin tərkibinə daxil olan bəylərbəyliklərindən biridə Gəncə bəylərbəyidi. Sultan Şahverdinin Gəncənin baş bəylərbəyi təyin edilməsi ilə Gəncə və Qarabağda Qacarlar nəslindən olan Ziyadoğlular sülaləsinin uzun sürən hakimiyyəti başlandı. Məhşur İmizadə türbəsinin inşa edilməsi məhz bu vaxtlara etimal edilir.

     Gəncə, yenidən Zaqafqaziyada özünün ticarətdə aparıcı yerini tutdu, Rusiya, Yaxın Şərq və Avropa ölkələri ilə sıx əlaqələr yarandı. Mənbələrdən birində deyilir ki, o zaman Gəncəyə 50 mindən artıq təsərrüfat(225000 əhali) var idi.
Hərbi döyüşlərin səngiməsi imkan verdi ki, Gəncə şəhərinin başqa şəhərlərlə əlaqəsi bərpa olunsun, ticarət əlaqələrinin genişlənməsi iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaratdı. Türk səyyahı Övliya Çələbi qeyd edir ki, o dövrdə Gəncə də 6000 ev vardı. O xüsusi ilə ipəkçiliyin inkişafını qeyd edirdi.
Rusiyanın xəzərətrafı əyalətlərini işğal etməsi osmanları narahat edirdi. 1723-cü ildə Gəncəni mühasirəyə alsalarda onlar şəhəri tutua bilmədilər.

     Bu İran hökümətini narahat edirdi. O zaman İran hökümətinin başında duran Nadir şah qabağına belə bir məqsəd qoydu. Rusları və türkləri Azərbaycandan çıxarıb onu işğal etmək. 1735-ci ilin martında Gəncə yaxınlığında rus-iran müqaviləsi bağlandı, bu müqaviləyə əsasən çar höküməti öz qoşunlarını xəzərətrafı quberniyadan çıxardı. Nadir şahın siyasəti Azərbaycan əhalisini tamam müflisləşdirdi. 1747-ci ildə şahın öldürülməsi müstəqilliyə olan mübarizəni daha da gücləndirdi ki, bunun da nəticəsində Azərbaycan ayrı-ayrı feodal torpaqlarına - xanlıqlara parçalandı. XVIII əsrin ortalarında belə xanlıqlardan biri də Gəncə xanlığı idi. Şahverdi xan Ziyadxanoğlu Gəncənin xanı (1740-1756) oldu. Xanlığın mərkəzi Gəncə şəhəri oldu. XVIII əsrin 80-ci illərində hakimiyyətdə olan Cavad xanın (1785-1840) dövründə Gəncə xanlığı xeyli möhkəmləndi. O müstəqil xarici si siyasət yeridirdi. Gəncə xanlığı özü tədavülə pul buraxırdı. Bu dövrdə tacir və mülkədarları, aristokratları müdafiə edən çar rusiyası öz növbəsində yeni-yeni torpaqlar ələ keçirmək, özü üçün yeni bazarlar tapmaq istəyirdi. Bu səbəbdən Rusiya üçün Azərbaycan iqtisadi və strateji cəhətdən böyük əhəmiyyətə malik idi.

      Gəncənin xüsusilə əlverişli mövqedə yerləşdiyini nəzərə alan Rusiya həmin ərazini ordunun dayağı kimi istifadə edərək Azərbaycanın digər xanlıqlarını da işğal etmək üçün bu ərazini seçmişdir. Rus ordusunun komandanlığı Gəncəni "İranın şimal əyalətlərinin açarı" adlandırırdı. General Sisianov yazırdı ki, Gəncə qalası özünün əlverişli coğrafi mövqeyi ilə Azərbaycan ərazisində xüsusi rol oynayır, ona görə də Rusiya üçün onu tutmaq ən önəmli məsələdir.

     Cavad xana təslim olmağı bir neçə dəfə təklif edən Sisianov hər dəfə rədd cavabı aldı. 1803-cü il noyabrın 20-də Sisianov Tiflis istiqamətindən Gəncəyə sarı hərəkətə başladı, qoşun dekabr ayında Gəncə qalasına gəlib çatdı. Qalanın almağı çətin olduğunu başa düşən Sisyanov, müəyyən hazırlıqdan sonra, 3 yanvar 1904-cü ildə səhər saat 5-də hücum əmri verdi ağır döyüşdən sonra ruslar qalanı aldılar.Cavad xan öldürüldü. Bu işxaldan sonra Gəncə şəhərinin adı Aleksandrın arvadı Yelizavetanın şəhərinə dəyişərək Yelizavetpol qoyuldu..

Menbe: Ganca.net